The paper contains an overview of ethical issues related to technoscience, followed by a more detailed presentation of ethical aspects of measurement-based experimentation, publishing peer-reviewing practices. The need for increased sensitivity of scientists to this kind of issues is justified by the evolution of research institutions in the postmodern era.

Dokument został przygotowany przez Komitet Etyki w Nauce PAN. Na posiedzeniu 8 listopada 2019 r. przeprowadzono dyskusję poprzedzoną referatami zaproszonych prelegentów: dr. hab. M. Napiórkowskiego i mgr. J. Zawiły-Niedźwieckiego. Tekst stanowiska napisali prof. dr hab. Paweł Łuków, mgr Jakub Zawiła-Niedźwiecki, red. Karolina Głowacka. Pomocy w redakcji tekstu udzieliła mgr Joanna Wysocka-Andrusiewicz. Po dyskusji członków Komitetu i naniesieniu zmian dokument został przyjęty w głosowaniu, w którym oddano 19 głosów, w tym 18 głosów za przyjęciem stanowiska i 1 przeciw. Do stanowiska zgłoszono zdanie odrębne, które można znaleźć na stronie KEN: http://ken.pan.pl.

Dokumentowi towarzyszą dwa krótkie informatory adresowane do różnych środowisk:

Etyczne aspekty upowszechniania poglądów nienaukowych – informacja dla środowisk naukowych (załącznik nr 1);

Etyczne aspekty upowszechniania poglądów nienaukowych – informacja dla dziennikarek i dziennikarzy (załącznik nr 2).

In response to a legislative initiative of the Minister of Education and Science to regulate academic freedom, the Committee of Ethics in Science of the Polish Academy of Sciences states that the initiative does not identify a problem with freedom of expression of worldview, religious or philosophical convictions but produces it. The initiative does not distinguish between the methodological demands of science that apply to individuals as researchers and the freedom of expression enjoyed by citizens. It encourages legitimization of non-scientific and anti-scientific claims within academic debate. In consequence, implementation of the proposed regulation will have a negative impact on the quality of scientific research and public debate in Poland.

Ćwierć wieku temu John Ziman sformułował tezę, iż nauka akademicka i nauka przemysłowa stapiają się w jeden system nauki postakademickiej i zarazem postprzemysłowej, w którym Mertonowskie normy nauki akademickiej wyrażone akronimem CUDOS ( communism, universalism, disinterestedness, organized scepticism) ustępują miejsca normom nauki przemysłowej wyrażonym akronimem PLACE ( proprietary, local, authoritarian, commissioned, expert). W niniejszym artykule bronię tezy, iż ów system wyewoluował w system akademickiej nauki przemysłowej, której normy można wyrazić akronimem PRICE: patron relevant, innovative, competitive, econometrical. Reformowanie nauki akademickiej okazuje się wobec tego także jej re-normowaniem w zakresie i etyki, i organizacji badań. Źródłem owej transformacji jest utożsamienie wiedzy z towarem. Etyka badań naukowych przekształca się w etykę produkcji wiedzy, a instytucje naukowe to producenci wiedzy, która staje się „towarem epistemicznym”, gdy jest na tenże fragment zapotrzebowanie jako na coś, co zaspokaja potrzeby „konsumentów”. Naukowcy są zaś elementem procesu produkcji wiedzy, a sam ten proces podlega kalkulacjom rynkowym. Nie podważa to epistemicznej wartości danego projektu badawczego i jego wyników, ale prowadzi do kontrowersyjnych konsekwencji, m.in. do fragmentaryzacji i aspektualizacji wiedzy, związania kierunków badawczych z interesami podmiotów władzy i ignorowania krytyki transformatywnej. W rezultacie niekiedy to, co było w nauce Mertonowskiej traktowane jako zagrożenie czy wykroczenie przeciwko etosowi nauki okazuje się racjonalnym zachowaniem przedsiębiorcy funkcjonującego na rynku dóbr i usług epistemicznych. Akademicka nauka przemysłowa nie jest też w stanie pełnić w społeczeństwie ról poza-instrumentalnych (kształtowania światopoglądu, wspierania społecznej racjonalności, dostarczania niezależnych ekspertów), które pełniła nauka akademicka. Próby zapobiegania tym problemom czy zagrożeniom będą zaś z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ środki zaradcze są oparte na innym rozumieniu wiedzy.