Przedmiotem artykułu jest myśl historiozoficzna Stanisława Garfeina-Garskiego – polskiego filozofa i prawnika przełomu XIX i XX wieku. Tekst zawiera między innymi rekonstrukcję głównych elementów struktury filozofii historii, przedstawionych systematycznie w pracy Uwagi nad zagadnieniem dziejów powszechnych i polskich (1924), oraz charakterystykę koncepcji filozofii narodowej tego myśliciela. Zasadniczym celem prezentowanej analizy jest próba kompleksowego ujęcia znaczenia ideologii mesjanistycznej w rozważaniach filozoficznohistorycznych Garskiego oraz bliższego określenia miejsca i roli tego stanowiska w dynamice historycznego sporu o mesjanizm polski.

In this article Maurycy Mochnacki’s martyrological and messianic declarations in the Preface to the Uprising of the Polish Nation in 1830–1831 are examined in the context of the martyrological discourse in the literature of the Great Emigration. Such an affirmation may appear puzzling given Mochnacki’s rejection of martyrological interpretations of Poland’s history or messianic readings of his political philosophy, let alone his reputation of being radically opposed to Adam Mickiewicz’s idea of the sacrifi cial victimhood of the Polish nation. In this study the ideological and rhetorical aspects of their statements are compared and analysed. There can be little doubt that in the Preface Mochnacki’s phrasing is steeped in patriotic pathos which seems to be at odds with the tone of his other writings. This article claims that it was a tactical move on his part: he chose the familiar martyrological loci merely as a means to enlist the readers’ support for his own pragmatic programme of restoring Poland’s independence. A general conclusion to be drawn from this apparent inconsistency is that already at that stage (The Uprising was published in Paris in 1834) the logosphere of the Great Emigration had become so dominated by the martyrological discourse that Mochnacki could not afford to ignore it.

This is a comparative analysis of the key ideas regarding nation-building in the writ-ings of Adam Mickiewicz and Patrick Pearse, who have gone down to history as icons of the Polish and Irish national revival. In the case of Mickiewicz the article focuses on Dziady – Część III (Forefathers’ Eve – Part III), Konrad Wallenrod, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (Books of the Polish Nation and Poland’s Pilgrimage); the Irish materials include Pearce’s dramas The King and The Singer as well as Theobald Wolfe Tone’s ‘Speech from the Dock’. A trope common to all of them is the concept of ‘a beauti-ful, awesome voice’ / ‘a traitorous song’: literature as a mighty force that can create a community dedicated to the national cause. A comparison of passages that articulate the messianic idea indicates that, though understood by either writer in his own way, they both envision it as a catalyst turning nation-building literature into an apotheosis of martyrdom and death – a process which could be described as axiological metabolism. The article also examines the paradoxes of the projections of the myth of national unity in the work of both writers, especially in Mickiewicz’s Pan Tadeusz and Pearse’s short story ‘In My Garden’.

Celem autorki jest próba ukazania idei mesjańskich i profetycznych obecnych w doktrynie Karola Marksa, a zarazem wyrażanych w żydowskiej myśli mistycznej oraz przesłaniu starotestamentalnych proroków. Chociaż Marks nie otrzymał klasycznie żydowskiego wykształcenia, nie był w stanie zanegować ani własnego bycia-Żydem, ani swojej natywnej duchowości, implikowanej w zasadach aksjonormatywnych judaizmu. W filozofii Marksa dominuje postulat tworzenia świata lepszego i sprawiedliwego, a także etyczny nakaz kreacji nowej rzeczywistości, z której zostałaby wyeliminowana nędza oraz społeczna marginalizacja. Filozof nie wydaje się jednak w tego typu poglądach odosobniony, o ile postrzegalibyśmy jego idee z perspektywy myśli żydowskiej. Przecież o mozolnej powinności budowy przez każdego człowieka lepszego świata wspomina autor biblijnej Księgi Powtórzonego Prawa (Dewarim), mówią o tym biblijni profeci, krytykujący władców i religię, a także mistycy żydowscy, niezmiennie głoszący radykalny etycznie nakaz odnowy świata (tikkun ha-olam).

This article looks at a character of Jakub Frank, the 18th-century Jewish Messianic leader, in Andrzej Żuławski’s book of idiosyncratic essays Moliwda (published in 1994). Żuławski, a controversial fi lm-maker and writer, whose historic musings are usually focused on an individual who embodies the spirit of the age in this case turns his attention to Jakub Frank. Moliwda is typical of the early phase of Żuławski’s writing career characterized by a radically revisionist explorations of the Age of the Enlightenment in search for parallels with the modern age and his own life. Jakub Frank is presented as a trickster, religious charlatan, political fraudster and fateful ancestor of 20th-century tyrants, but at the same time as a rebel against the idea of God and history enshrined in the Judaic tradition. The article views Żuławski’s interpretation as an attempt to appropriate certain elements of the history of religion to create an authoritarian vision of modernity and its historical roots, based on mechanisms of self-aggrandizement, sexualization of power and subversion of all hierarchies.